Golgota Srbije (Požar na Balkanu, Za čast otadžbine)

"Artistik film", filmsko preduzeće čiji su vlasnici bili Andreja-Andra Glišić i Zarija-Zare Đokić, osnovano je u Beogradu 1926. godine kao "radnja za kupovinu i prodaju gotovih filmova i davanje istih pod kiriju".

Od početka tridesetih, preduzeće se uglavnom preorjentisalo na proizvodnju domaćih filmova i nešto smanjen uvoz strane produkcije. Posedovalo je za to vreme vrlo uređenu laboratoriju za snimanje i izradu svih vrsta filmova, kao i sopstvenu ton-aparaturu za snimanje. Osim toga, "Artistik film" je imao i odeljenje za isporuku kompletnih ton-aparatura, projektora sa priborom, kao i sve vrste ostalih delova za kinematografske aparate.

Tih godina svetski kinematografi u koje je masovno prodirao zvučni sistem, bili su preplavljeni dokumentarnim filmovima na temu nedavno završenog Prvog svetskog rata, čije su kobne posledice još uvek zaokupljale duše i osećanja prosečnog Evropljanina.
Tokom 1928. godine srpski gledaoci su mogli da vide relativno objektivni nemački pogled na uzroke, tok i posledice rata u filmu "Svetski rat/Weltkrieg" Lea Laska, a na zvezdane trenutke srpskog vojevanja u Balkanskim ratovima podsetili su ih Josip Novak i Milan Hofman, koji su svoj arhivski film "Balkanski rat" mahom sastavili od materijala otkupljenih od udovice trećeg po redu srpskog filmskog producenta Đorđa-Đoke Bogdanovića.

Verovatno i pod uticajem ovih filmova, Đokić i Glišić, koji je imao iskustva sa kamerom još iz ratnih dana,
angažovali su istaknutog književnika, novinara i filmskog reditelja Stanislava Krakova, inače osamnaest puta odlikovanog za svoje ratne podvige, da za "Artistik film" napiše scenario i režira istorijsko-dokumentarni film "o epopeji srpskog naroda u Prvom svetskom ratu".
Iz njihove saradnje nastalo je ostvarenje "Golgota Srbije", koje se prvo pojavilo pod nazivom "Za čast otadžbine"
i bilo pušteno u promet 1. maja 1930. godine.

Ovaj film ostvario je priličan uspeh u bioskopima, bez obzira što je ton film sve više uzimao primat u domaćim salama.
Međutim, glavni problem ovog filma je bio nedostatak originalnih dokumentarnih materijala o stradanju i vaskrsa Srbije i Srba u Velikom ratu.
Zapravo, mnogi filmovi snimani u periodu 1914-18. su nestali u ratu, ali i uništeni slučajno ili namerno nakon njega,
pa su za potrebe filma morale biti dosnimljene čitave scene, koje uključuju prelaz vojske i naroda preko Albanije,
život u okupiranoj Srbiji, kao i oslobođenje Niša i Beograda i ulazak pobednika u razorenu prestonicu.
Zahvaljujući izvrsnim dokumentarističkim snimcima koje je napravio Stevan Mišković i podršci ministra vojnog,
generala Stevana Hadžića, istaknutog ratnika, koji je obezbedio učešće armije u snimanjima tokom 1929. godine,
stvoreni su impresivni i ubedljivi kadrovi koje samo profesionalni istoričari filma mogu da prepoznaju kao rekonstrukcije.

Međutim, tu nije bio kraj, jer su vlasnici "Artistik filma" odlučili da prošire svoju ratnu viziju i stvore novi, dugometražni zvučni film. Iako su tih godina bili zauzeti snimanjem mnogih filmova koji se danas visoko vrednuju u domaćim istorijama filma, ipak su našli vremena da u ime plemenite ideje neumorno putuju po svetu i iz velikih arhiva prikupljaju sve značajne filmske materijale vezane za Srbiju u Prvom svetskom ratu.
Cilj im je bio: "podizanje patriotskog morala u našem naroduživom slikom na filmskom platnu, a naročito kod današnje omladine koja treba da vidi primere kako se ginulo i stradalo za otadžbinu i njenu slobodu kojom danas omladina diše...", kako su sami autori jednom napisali. Tako je stvoreno izrazito ambiciozno ostvarenje, ozvučeno muzikom kompozitora Milenka Živkovića i nizom poznatih patriotskih melodija, a da bi postigao scenarističku objektivnost, Stanislav Krakov je upotrebio objašnjenje slika kroz natpise, za koje su korišćeni natpisi iz tekstova i misli poznatih državnika, istoričara i vojnika o ulozi Srbije u ovom ratu.

Krajnji ishod njihovog godinama stvaranog projekta je bilo istinsko umetničko delo koje pleni autentičnim prikazom
smutnih vremena i bolnih događaja, bez sumnje najbolji dokumentarni film stvoren u periodu postojanja Kraljevine Jugoslavije, a gotovo sigurno i do danas najistinitiji film o patnjama našeg naroda u pet strašnih ratnih godina.

Aleksandar Saša Erdeljanović, Jugoslovenska kinoteka